Í Fbl. á laugardag svarar bankastjórn Seðlabanka Íslands grein minni „Stjarnfræðilegt vanhæfi“ sem birtist í blaðinu á föstudag og var um bankann. Bankastjórn Seðlabankans reynir í 23 tölusettum liðum að verja aðgerðir sínar og aðgerðaleysi. Með svari sínu staðfestir bankastjórnin í öllum aðalatriðum gagnrýni mína og þarflaust að leiðrétta það sem rangt er farið með hjá henni, enda nóg samt. Gríðarlegt tjón bankans, viðbúnaðarleysi, viðvaningsháttur, fát í gengisákvörðunum, fum í vaxtaákvörðunum, ívilnanir við útþenslu bankanna, kolröng ráðgjöf um ríkisvæðingu glitnis, árangursleysi peningamálastefnunnar og margítrekaðar óheppilegar yfirlýsingar – allt stendur það.

Það að bankastjórn Seðlabanka Íslands telji sig knúna til að verja sig í 23 tölusettum liðum vegna aðsendrar greinar í dagblaði sýnir best hve trausti rúinn bankinn er, bæði hjá öðrum og sjálfstrausti sínu. Allir eru á einu máli um að fátt er mikilvægara í þeim erfiðleikum sem fram undan eru en að endurreisa traust og trúverðugleika bankans, því hann mun gæta fjöreggs okkar. Það verður aðeins gert með því að setja bankanum faglega yfirstjórn. Þannig losnar bankinn einnig úr pólitískum átökum sem á degi hverjum skaða trúverðugleika hans og starfsemi alla.

Greinin birtist í Fréttablaðinu 25. nóv. 2008.

Dramadrottningin Davíð Oddsson þráir augljóslega að allt snúist um hann sjálfan. En hvað sem þeirri barnslegu þrá líður snýst umræða um stöðu Seðlabankans um annað og meira en eina persónu en það er traust og trúverðugleiki þessarar mikilvægu stofnunar. Pólitískum deilum við Davíð Oddsson er mikilvægt að halda utan við það mat en sjálfur hef ég gert grein fyrir afstöðu minni í þeim efnum m.a. í greininni „Klassískur kommúnistaleiðtogi“ í Morgunblaðinu vorið 2001.

Á næstu dögum þurfum við að taka málefnalega afstöðu til þess hverjum við ætlum að treysta fyrir þeim 700 milljörðum sem við með harmkvælum og píslargöngu höfum grátið sem neyðaraðstoð út úr alþjóðastofnunum og frá viðskiptalöndum okkar. Spyrja verður á faglegum forsendum hvort yfirstjórn Seðlabankans sé treystandi fyrir þessu fjöreggi okkar, óháð einstökum persónum. Þá þarf að hafa eftirfarandi í huga:

1.         Seðlabankinn er gjaldþrota. Stjórnendur hans töpuðu 150 milljörðum í óvarlegri lánastarfsemi til sk. „óreiðumanna“ í því sem kallað var ástarbréfaviðskipti. Þetta jafngildir hálfri milljón króna á hvert mannsbarn í landinu.

2.         Seðlabankinn nýtti ekki góðu dagana til að byggja upp gjaldeyrisvaraforða í samræmi við vöxt fjármálakerfisins, þrátt fyrir ábendingar um nauðsyn þess m.a. frá Þorvaldi Gylfasyni. Viðbúnaður bankans við fjármálakreppu var því í skötulíki.

3.         Jafnvel í vor synjaði bankinn láni frá J.P. Morgan sem bauðst á góðum kjörum og nam hærri fjárhæð en aðstoð Alþjóða gjaldeyrissjóðsins nú. Lýsir það ótrúlegu vanmati á viðbúnaðarþörf.

4.         Bankinn áttar sig ekki á hlutverki sínu í fjármálastöðugleika og beitti ekki stjórntækjum sínum til að hemja vöxt bankanna, heldur lækkaði þvert á móti bindiskyldu sem var mjög misráðið.

5.         Seðlabankinn hefur nær aldrei náð verðbólgumarkmiði sínu frá því honum var sett það í upphafi aldarinnar.

6.         Bankinn vanmat augljóslega áhrif of sterks gengis á neyslu og fjárfestingargleði og þar með þenslu.

7.         Að geyma gjaldeyrisforða þjóðarinnar í Englandi eftir að Icesave vandinn var ljós og hætta á frystingu hans, er líkt því að vera í sjóorrustu hjá skipstjóra sem gleymdi púðrinu í landi. Yfirsjónin ætti að varða við þjóðaröryggi.

8.         Óviðunandi er að stjórnendur Seðlabankans hafi frétt það í London í febrúar sl. að íslensku bankarnir væru í alvarlegum vanda. Ætlast verður til þess vegna stöðu og hlutverks bankans að hann hefði átt að uppgötva það sjálfur og fyrr.

9.         Óskiljanlegar eru ívilnanir hinn 15. apríl í tengslum við bindiskyldu vegna útibúa erlendis eftir þær upplýsingar sem Seðlabankinn hafði fengið í London.

10.       Hafi Seðlabankinn fengið svo greinargóðar upplýsingar um stöðu bankanna í London er skýrsla bankans um fjármálalegan stöðugleika frá maí sl. beinlínis villandi upplýsingagjöf.

11.       Ófaglegt er að engin viðbragðsáætlun hafi verið til í bankanum vegna fjármálakreppu.

12.       Lækkun og hækkun vaxta á víxl jók ekki trúverðugleika.

13.       Óheppilegt var og trúlega viðvaningsháttur að Seðlabankinn keppti við viðskiptabankana um fjármagn, m.a. með skuldabréfaútgáfu og í lánalínum.

14.       Viðvaningsháttur var að bankinn þagði þegar fréttir bárust af því að hann væri ekki með í samningum norrænu seðlabankana við þann bandaríska. Að bankinn skyldi ekki ná samningum við þann bandaríska var nógu slæmt en þögnin jók á ótta og óvissu og gróf enn frekar undan trúverðugleika á ögurstundu.

15.       Ákvörðun um ríkisvæðingu Glitnis var stórslys. Svo röng var hún að stjórnvöld vonuðust fljótlega eftir þroti bankans svo ekki þyrfti að efna samninga! Hve illa er þá komið fyrir trúverðugleika Seðlabankans?

16.       Fum og fát í gengismálum dró enn frekar úr trúverðugleika og fagmennsku í Seðlabanka Íslands. Ákvörðun um að festa gengið við 175 stig verður lengi kennd sem hrapaleg mistök, enda lifði „staðfesta“ bankans í gengismálum aðeins í tvo daga, því oftrúin á krónuna var svo víðsfjarri veruleikanum á gjaldeyrismarkaði. Hún hefur síðan fallið um tugi prósenta.

17.       Kastljósviðtal við formann bankastjórnar hjálpaði ekki til við að verja stærsta fyrirtæki landsins, Kaupþing, falli.

18.       Þyngra er en tárum taki ótímabær yfirlýsing Seðlabankans um sk. Rússalán. Bæði spillti það mjög þeim lánasamningum sem Geir Haarde hafði átt frumkvæði að og einnig orðspori okkar á alþjóðavettvangi.

19.       Fyrrnefnt Kastljósviðtal, sem m.a. var birt í Wall Street Journal, dró nokkuð úr trúverðugleika íslensks fjármálakerfis á viðkvæmu augnabliki. Einkum þau ummæli sem voru þýdd svo: …Iceland is „not going to pay the banks' foreign debts“.  

20.       Óheppilegt var að seðlabankastjóri skyldi hóta stjórnarformanni stærsta fyrirtækis landsins knésetningu.

21.       Óheppilegt er að seðlabankastjóri dylgi um viðskipti einstaklinga við bankakerfið og ástæður beitingu hryðjuverkalaga.

22.       Óheppilegt er að seðlabankastjóri aflétti einhliða trúnaði af fundum sínum með forystumönnum ríkisstjórnarinnar og samningum við IMF.

23.       Óheppilegt er að seðlabankastjóri veiti seðlabankastjórum annarra ríkja tilsögn í mannasiðum.

            Öll gerum við mistök og sætum stundum ósanngirni. En þegar heildarmyndin er metin, ásamt öllu því smálega sem ég hirti ekki um að tína til, er eðlilegt að efasemdir vakni. Þær styrkjast við lestur nýjasta heftis Peningamála og óraunsærra væntinga um traust og trúverðugleika. Sá lestur vekur áhyggjur um að seðlabankastjórnin gæti eytt IMF láninu í enn einn óraunsæjan leiðangur sem bankinn hefði ekki styrk til að ljúka. Það hefur hent margar þjóðir í okkar stöðu og þær setið eftir enn skuldugri en fyrr. Það er þessvegna ekki verið að persónugera vandann þegar kallað er eftir breytingum í Seðlabankanum. Það er einfaldlega verið að segja hið sjálfljósa að þegar við nú stöndum á hyldýpisins brún er mikilvægt að hafa faglega yfirstjórn Seðlabankans.

Greinin birtist í Fréttablaðinu 21. nóvember

Samskipti Íslendinga við útlönd á stuttu lýðveldisskeiði okkar einkennast iðulega af því viðhorfi að við eigum að fá allt fyrir ekki neitt. Hversvegna okkur þykir það eftirsóknarvert er athyglisvert íhugunarefni. En það ber líka vitni um einfeldningslega afstöðu ungrar þjóðar til heimsins.

Skýrasta dæmið um þetta voru auðvitað samskipti okkar við bandaríska herinn. Annað skýrt dæmi er samningurinn um Evrópska efnahagssvæðið – EES samningurinn. Þegar hann var gerður og allt fram á þennan dag hafa fjölmargir málsmetandi Íslendingar keppst við að skýra hann þannig að þar höfum við fengið allt fyrir ekki neitt. Þ.e.a.s. að við fáum í gegnum samninginn aðgang að mörkuðunum sem sé hið eftirsóknarverða en sleppum við þátttöku í stofnanahlutanum, skrifræðinu og kostnaðinum. En einsog jafnan er þetta sjálfsblekking, enda bara börn sem trúa því að hægt sé að fá allt fyrir ekki neitt.

Með því að gerast aðili að Evrópska efnahagssvæðinu hófst bylting í atvinnuháttum á Íslandi. Okkar litla samfélag varð hluti af markaði hundruða milljóna manna og tileinkaði sér leikreglur þess stóra markaðar og alþjóðavæddist með undraskjótum hætti, af því kappi sem aðeins Íslendingar geta sýnt. Og það var gaman.

Lærdómsrík er lýsing Stefan Zweig í „Veröld sem var“ á Vínarborg í aðdraganda fyrri heimsstyrjaldarinnar. Þar töldu menn sig hafa fundið hið endanlega samfélag alþjóðaviðskipta og frjálsrar verslunar, unnu í bönkum á daginn en voru í óperunni á kvöldin og höfðu helst áhyggjur af tryggingum og því að leggja inná söfnunarreikninga fyrir kornabörn. Í reynsluleysi okkar höfðum við svipaðar ranghugmyndir 100 árum síðar og töldum okkur geta spilað á evrópska markaðnum en þyrftum hvorki á evrunni né Evrópusambandinu að halda því við værum að fá allt fyrir ekki neitt.

Evruvæðing atvinnulífsins, amatörismi Seðlabankans og vanmáttur ríkisstjórnarinnar afhjúpa nú þegar kreppir að hve tilfinnanlega við höfum einangrað okkur. Engum blandast nú hugur um að við hefðum þurft öfluga mynt, stuðning sterkra stofnanna, raunverulegan seðlabanka og aðild að samfélagi þeirra þjóða er mynda markað okkar, Evrópusambandið, til að takast á við það flóð sem á okkur skall. Það er nefnilega ekki hægt að fá allt fyrir ekki neitt og það er ástæða fyrir því að yfir markaði skipuleggja menn stofnanir, skrifræði, öryggisventla og pólitíska stjórn. Því með reglulegum hætti bresta markaðir.

Við höfum nú sótt eitt dýrasta námskeið sögunnar um þessi grundvallaratriði. Lærum af þeim og byggjum nýtt Ísland upp í samfélagi við þær þjóðir sem við viljum deila mörkuðum með. Því það er líka auvirðilegt gildismat að vilja græða á aðild að markaði, en sniðganga samfélagsstofnanir hans. Svolítið einsog að vera fullfrískur á sósíalnum. Sæmir okkur ekki og sem aldrei fyrr þurfum við nú að gæta sóma okkar.

Greinin birtist í Fréttablaðinu 24. október

Tvísýna er meiri í efnahagsmálum veraldarinnar en í áratugi. Þrátt fyrir öfundsverð lífskjör flestra Íslendinga setur að okkur ugg. Íslendingar hafa á undanförnum árum sótt lánsfé á góðum kjörum á alþjóðamarkaði og fjárfest í fyrirtækjum og fasteignum. Nú hefur hvorutveggja gerst að verðmat fasteigna og fyrirtækja hefur lækkað en lánskjör versnað og lausafjárskorts verður vart.

Þá ríður á að við séum vel búin. Því eru mikilvægir þeir mörgu áfangar sem forsætisráðherra gerði góða grein fyrir á septemberþinginu. Þegar nú skriður er kominn á viðbúnaðinn er mikilvægt að hreyfa sig hratt svo ekki skelli á okkur brotsjór ef bætir í mótvindinn.

Hér verða í tveimur greinum reifaðar nokkrar hugmyndir um það sem gera má til viðbótar því sem þegar hefur verið gert. Þær áherslur og tillögur eru ekki stefna Samfylkingar eða ríkisstjórnar heldur settar fram til hugleiðingar og til að örva þá mikilvægu umræðu sem nú fer fram.

Einkarekstur í orkuframleiðslu

Forsætisráðherra hefur nýlega lýst stöðu mála þannig: „…svo hafa orðið þvílíkar hræringar á alþjóðlegum fjármagnsmörkuðum sem hafa stoppað erlent gjaldeyrisflæði inn í landið…“ (RÚV 14.9 sl.) Við þær aðstæður er það sameiginlegt hagsmunamál okkar allra að grípa þegar til aðgerða sem skapa áhugaverða fjárfestingarkosti í landinu og geta orðið mikilvægt framlag til eflingar varasjóðs okkar.

Sóknarfæri gætu t.a.m. verið í því að selja einkaaðilum Kárahnjúkavirkjun og fleiri virkjanir í eigu hins opinbera. Það væri ekki varanlegt framsal heldur rekstur Kárahnjúka seldur á leigu með samningum við Alcoa til 40 ára og aðrar virkjanir til 20-30 ára eftir atvikum en þá fengi ríkið þær að nýju til rekstrar eða endurútboðs. Líkanið að þessu er að finna í því samkomulagi sem Sjálfstæðisflokkur og Samfylking náðu í orkumálum sl. vetur, sem undirstrikar það áhersluatriði jafnaðarmanna að auðlindirnar séu í almannaeign en opnar fyrir einkarekstur virkjananna sjálfra.

Landsvirkjun ræki eftir sem áður nægilega margar virkjanir til að framleiða fyrir fólk og fyrirtæki í landinu önnur en stóriðju. Þannig væru almannahagsmunir tryggðir um leið og ríkið hætti að reka orkuframleiðslu fyrir alþjóðleg málmfyrirtæki, enda standa engin rök til þess að ríkið reki slíka þjónustu við stóriðju.

Sala virkjana með þessum hætti getur orðið hvati til frekari framrásar í orkuiðnaði og útrás með tilkomu nýrra fjárfesta og fyrirtækja. En fyrst og fremst gæti hún losað um verulega fjármuni og dregið að erlenda fjárfestingu, hún er okkur nú mjög mikilvæg. Þá er álverð með hæsta móti og ætti það að stuðla að því að gott verð fáist fyrir reksturinn. Auðvitað þarfnast slík tillaga skoðunar, m.a. hugsanleg áhrif á kjör Landsvirkjunar að öðru leyti en efnahagur hennar rýrnar ekki við þetta. Séu tæknilegar hindranir í vegi eða skortur á pólitískum vilja mætti að hluta ná þessum markmiðum með veðsetningu.

Sjóðurinn handa komandi kynslóðum

Til að ná pólitískri sátt um sölu virkjana væri mikilvægt að ráðast jafnhliða í stofnun nokkurskonar auðlindasjóðs, eins og við jafnaðarmenn höfum lengi talað fyrir, svipuðum því sem hjá Norðmönnum heitir Olíusjóður en austur í Arabíu heitir svo skáldlega „Sjóðurinn handa komandi kynslóðum“. Ef við erum sammála um að höfuðverkefni dagsins sé að tryggja fjármálalegan stöðugleika er nú rétti tíminn til að hrinda þeim hugmyndum í framkvæmd. Þrátt fyrir ýmislega gagnrýni alþjóðlegra greinenda á Ísland eru flestir sammála um að langtímahorfur séu hér öfundsverðar. Með auðlindasjóði myndum við raungera þær væntingar að hluta með því að skilgreina þau verðmæti í sjóði.

Í auðlindasjóði yrði með lögum gert að ævarandi eign Íslendinga svipað og Þingvellir, olíuréttur í íslenskri lögsögu, vatns- og jarðhitaréttindi sem nýta má, fjarskiptarásir, námuréttindi í ríkiseigu og rétturinn til nýtingar fiskistofnanna við landið og hverjar aðrar þær auðlindir sem eru sameign okkar. Til greina kæmu einnig þjóðlendur og þjóðjarðir m.m. sem þar gæti átt samleið eðli máls samkvæmt.

Auðvelt ætti að vera að ná saman um að leggja aðrar auðlindir en fiskinn í auðlindasjóð. Það ætti þó að vera einfalt að byrja hér á ókvótasettum tegundum og byggðakvótanum en hvorutveggja eru umtalsverð skref. Verkefnið í kvótamálum er ekki lengur að reyna að ná kvótanum af þeim sem fengu hann gefins, enda hafa flestir sem nú eiga kvóta þurft að greiða fyrir hann. Verkefnið er mæta sjónarmiðum mannréttindanefndar Sþ og að búa svo um hnútana að eftir hálfa öld verði fiskurinn í sjónum ekki einkaeign arabískra olíufursta eða annarra framandi fjárfesta sem enga hagsmuni hafa af sterku samfélagi á Íslandi.

Sjóðurinn væri ekki gjaldeyrisvarasjóður, einsog þjóðarsjóðurinn sem Björgólfur Guðmundsson kallaði eftir, heldur kynslóðasjóður er færir auðlegð milli kynslóða. M.a. vegna þess að hluti auðlindanna er óendurnýjanlegur og annan hluta verður e.t.v. aðeins hagkvæmt að nýta í nokkrar kynslóðir. Hann gegndi því hagfræðilega hlutverki að gera arðsemiskröfu til auðlindanýtingar en á það hefur skort hjá okkur. Eftir því sem honum yxi fiskur um hrygg opnaðist tækifæri til að fela honum tiltekin verkefni sem launafólk þyrfti þá ekki lengur að fjármagna með skattgreiðslum. Þó hann væri ekki eiginlegur varasjóður gæti hann verið mikilvægur hluti þeirrar heildarmyndar af íslensku efnahagslífi sem er til þess fallin að skapa traust og trúverðugleika.

Stóriðjuumræðan

Orku- og stóriðjuumræðan einkennist nokkuð af yfirboðum og óraunsæjum væntingum. Það er sjálfsagt að nýta orkuauðlindir okkar en að líkja þeim við olíu er barnaskapur. Þannig kostar lítri af heitu vatni fimm aura en lítri af olíu þúsund sinnum meira. Raforkuverð hefur ekki tekið neinum viðlíka hækkunum og olíuverð og þó mikið sé rætt um eftirspurn eftir endurnýjanlegri orku þá er hún ekki einhlít. Þannig hefur stórum virkjunum slegið út vegna bilana um langan tíma án þess að nokkur áhrif hafi haft en það afhjúpar óselda umframorku í kerfinu. Þá er nær áratugur síðan Landsvirkjun tók grunn að stöðvarhúsi við Búðarháls og hefur öll leyfi þar en engan kaupanda að orkunni fyrr en kannski nú. Virkjanir eru ágætar fjárfestingar sem krefjast mikillar fjárbindingar er skila hóflegum en nokkuð tryggum vöxtum á löngum tíma. En þær eru ekki gull sem ástæða er til að fórna umtalsverðum náttúrugæðum fyrir né stöðugleika í efnahagslífi.

Kannaðir eru nú möguleikar á byggingu tveggja nýrra álvera, í Helguvík og á Bakka. Þau verkefni voru komin af stað þegar Samfylkingin settist í ríkisstjórn og þó verulegra efasemda gæti í okkar röðum, einkum varðandi Helguvík þá verður þessi undirbúningur ekki stöðvaður. Allt tal um að fleiri slík stóriðjuverkefni séu það sem við þurfum í lausafjárkreppunni er tilhæfulaust. Slík verkefni yrðu aldrei að veruleika fyrr en á síðari hluta næsta áratugar og hefðu harla lítil áhrif til lausnar á viðfangsefnum okkar nú.

Áhugaverð eru hinsvegar ýmis smærri og einfaldari verkefni sem ráðast má í á næstu árum og stranda t.d. ekki á óvissunni í loftslagsmálum vegna þess að loftlagsmengun þeirra er lítil. Gagnaver, kísilvinnsla o.fl. eru dæmi um þetta. Nú er unnið að rammaáætlun um friðun og nýtingu náttúru Íslands sem verður tilbúin 2010 en enn er óvíst að sátt takist um niðurstöður hennar. Fyrr verður ekki virkjað á nýjum svæðum.

Friðlýsing miðhálendis – virkjun orkulinda

Ef talið væri nauðsynlegt og mögulegt að nýta í umtalsverðum mæli virkjun orkulinda sem viðbragð við núverandi stöðu þyrfti fyrst að skapa orkuiðnaðinum leikreglur og helst strax að ná sátt í aðalatriðum um hvað við viljum friða og hvað við viljum nýta. Ég minni í því sambandi á eldri hugmyndir mínar um friðun miðhálendis Íslands. Þær fela í sér að við ákveðum að friðlýsa sem heild hálendið, 40 þúsund ferkílómetra, og nýta til annars en iðnaðar. Hinsvegar tækjum við þá meginafstöðu að utan þess svæðis megi, með nokkrum undantekningum (Brennisteinsfjöll, Urriðafoss o.fl.), ráðast í virkjanir enda sé umhverfisáhrifum þeirra haldið í lágmarki og farið að kröfum Skipulagsstofnunar um mótvægisaðgerðir. Þar með hefðu náttúruverndarsjónarmið náð gríðarlegum árangri um leið og helstu háhitasvæði á suðvestur- og norðausturlandi væru nýtt til orkuöflunar. Sú nálgun er auðvitað ekki eins fagleg og nákvæm og rammaáætlun en speglar það sjónarmið flestra Íslendinga að mikilvægt sé að vernda helstu náttúruperlur en nýta orkulindir jafnframt. Þá verður að telja líklegt að þær meginlínur sem hér eru dregnar verði niðurstaða rammaáætlunar í aðalatriðum.

Greinin birtist í Morgunblaðinu 24. september

Tímar mikilla tækifæra

Í þeim þrengingum sem nú einkenna efnahags- og fjármálakerfi landsins þarf að skilja að fullu við þá afstöðu að „við höfum samt rétt fyrir okkur“ og þetta sé ímyndarvandi og ranghugmyndir útlendinga.

Réttilega hafa margir sett fram efasemdir um peningamálastefnuna sem fylgt hefur verið frá 2001, hennar háu vexti og gengissveiflur. Sú tilraun hefur a.m.k. ekki skilað tilætluðum árangri; verðtryggingarkerfið dregur úr áhrifum stýrivaxta, áhrif gengis á kaupgleði Íslendinga eru trúlega vanmetin, e.t.v. hófst hækkun stýrivaxta of seint, lækkun bindiskyldu misráðin o.s.frv. Oft er gagnrýnin hinsvegar ábyrgðarlaus svo sem í upphrópunum um tafarlausa lækkun vaxta. Það kann að vera til vinsælda fallið, enda almenningur langþreyttur á sveiflum og vaxtaokri. Þegar vandinn er lausafjárskortur og verðbólga 15% er svarið augljóslega ekki vaxtalækkun. Hitt er mikilvægt að um leið og aðstæður skapast til vaxtalækkana verði það nýtt þá þegar og þeim aðstæðum viðhaldið svo lækka megi vexti hratt.

Þetta er afleiðing ofþenslu og þeirrar framsóknarmennsku að ætla að gera allt fyrir alla strax. En nú er ekki tíminn til að guggna því tímabundinn samdráttur er barnaleikur hjá viðvarandi verðbólgu.

Viðvarandi útþensla ríkisútgjalda, ótæpilegar skattalækkanir og yfirboð Íbúðalánasjóðs spilltu allri viðleitni Seðlabankans og gerðu framkvæmd stefnunnar illmögulega. Nú ríður á að samkvæmni gæti með Seðlabanka og ríkisstjórn um túlkun ástandsins og nauðsynlegar aðgerðir, því ef þessir burðarásar hagstjórnar eru ekki á einu máli hvernig á þá umheimurinn að hafa traust á landinu? Þá þarf að efla faglegan trúverðugleika bankans, með því að leggja af bankaráðið, bæta gagnaöflun og úrvinnslu, láta bankastjórn rökstyðja stefnu sína opinberlega o.s.frv.

Hlutabréfin heim?

Forysta atvinnurekenda og launafólks hefur haft uppi mikla gagnrýni um aðgerðaleysi ríkisstjórnarinnar. Það er athyglisvert þegar haft er í huga að lífeyrissjóðir undir þeirra forystu geyma hundruð milljarða erlendis. Ýmsir hafa bent á að nú ætti að losa þær fjárfestingar sem hagfellt er að losa og flytja heim. Enda ætti að vera sjóðunum hagstætt að flytja eignir heim með krónuna svo veika en í þeirri mynt eiga þeir síðar að greiða lífeyri.

Því verður þó að sýna skilning að verð erlendra eigna hefur lækkað og því margt sem ekki væri skynsamlegt að selja nú. Ennfremur er sú áhættudreifing sem í erlendum eignum lífeyrissjóðanna felst ákjósanleg. Því væri hitt trúlega miklu farsælla að lífeyrissjóðirnir beittu erlendum eignum sínum til að afla erlends lausafjár í arðbærar fjárfestingar á Íslandi en urmull slíkra tækifæra mun opnast á næstunni. Þannig mætti allt í senn halda hinum erlendu eignum, láta þær vinna og stuðla að stöðugleika á íslandi. Talsmenn vinnumarkaðarins þurfa að gera grein fyrir því hvernig best sé að nýta afl lífeyrissjóðanna við núverandi aðstæður.  

Hlutverk banka

Mestar kröfur eigum við þó, einsog aðrar þjóðir, að gera til bankanna. Kostir virðast því samfara að dreifa áhættu þannig að saman fari eignarhald viðskiptabanka og fjárfestingabanka. Nauðsynlegt er þó að gera allt aðrar kröfur til fjárfestingaþáttarins en viðskiptabankastarfseminnar um eiginfjárhlutfall o.fl. Rekstrarlegur aðskilnaður þessara þátta gæfi yfirvöldum færi á því að verja skilyrðislaust viðskiptabankastarfsemina en vega meira og meta fjárfestingabankana einsog bandarísk og bresk yfirvöld hafa gert.

Við viljum byggja upp þjónustusamfélag með þeim sterka fjármálageira sem það krefst. Þannig sköpum við áhugaverð störf og lífskjör fyrir komandi kynslóðir. Til þess þurfum við til skamms tíma að skapa krónunni mun sterkari varasjóð. Hitt er líklegt að til lengri tíma rýrni hagnaður fjármálafyrirtækja og þau muni ekki geta greitt kostnað við slíkan varasjóð. Því sé einboðið að taka upp evru, vilji menn ekki afturhvarf til framleiðslusamfélagsins.            

Það verður að gera þá kröfu á næstu misserum að bankarnir sýni ábyrgð gagnvart fólki m.a. með því að afleggja ábyrgðamannakerfið og innleiða greiðsluaðlögum til að koma í veg fyrir keðjuverkun greiðsluerfiðleika. Við þurfum líka að læra af lausunginni á uppgangstímunum og skerpa aðhald og eftirlit með fjármálamarkaðinum.   

Afnám tolla og stimpilgjalda

Veislugleði í útgjöldum ríkis og sveitarfélaga á þensluskeiðinu var óhófleg. Þörf er á aga í opinberum fjármálum og aðhaldi, m.a. með beitingu viðurlaga við brotum á fjárlögum. Þá er mikilvægt að sameina sveitarfélög og setja skorður við hallarekstri þeirra en skipulagsskortur olli nokkru um offjárfestingu á húsnæðismarkaði. Allar spár segja ríkissjóð með halla á komandi ári. Mikilvægt er að til lengri tíma sé aðhaldsstig fjárlaga aukið og rekstrarafgangi náð með aðgerðum, jafnt til að minnka útgjöld og auka tekjur.

Samdráttarskeiðið framundan verður einkum í og við höfuðborgina og mikilvægt að versnandi hagur ríkissjóðs dragi ekki úr framkvæmdum þar. Líklega verður að taka á næstu árum erfiðar ákvarðanir, jafnvel um hækkun gjalda og skatta, þó eru tilteknar álögur sem vert væri að lækka nú. Afnám stimpilgjalda hófst í sumar en rétt væri að afnema þau með öllu tafarlaust. Einnig þarf að lækka innflutningsálögur á matvörur en það leiðir til lítils tekjutaps miðað við þau miklu áhrif sem það hefði á matarverð í landinu. Í verðbólgu eins og nú er sérlega brýnt að leita leiða til að létta útgjöld til nauðþurfta sem koma hinum efnaminnstu best.  

Félagslegur stöðugleiki

Mikilvægt er að huga sérstaklega að hinum tekjulægri, öryrkjum og ellilífeyrisþegum, og að því að efla almennan sparnað í landinu. Félagslegur stöðugleiki er nefnilega til langframa forsenda fyrir efnahagslegum stöðugleika. Sá félagslegi og fjárhagslegi styrkur sem við nú sækjum í lífeyrissjóðakerfið okkar á að vera okkur hvatning til að styrkja enn frekar sparnað svo sem húsnæði og séreignarlífeyri. Mikilvægt væri að gera meðal- og lágtekjufólki kleift að taka þátt í hinu síðarnefnda í auknu mæli. Hinir betur settu þurfa einnig að leggja að mörkum til félagslegs stöðuleika og nauðsynlegt er fyrir fjármálastöðugleika að atvinnulífið taki fyrir ofurlaunasamninga. Hitt er hneisa fyrir stjórnmálaforystuna að hún hafi ekki einfaldlega getað afnumið eftirlaunalögin frá 2003.

Þjóðin á að velja

Í bráðlæti okkar níðum við jafnaðarmenn stundum niður íslensku krónuna ógrundað. Staðreyndin er sú að krónan reyndist okkur stundum vel við að skapa hér eftirsóknarverð lífskjör og byggja upp sjávarútveg og stóriðju meðan fjármagnshreyfingar voru ófrjálsar og gjaldeyrismarkaðir miklum takmörkunum háðir milli landa. Þetta er horfinn heimur. Í opnu alþjóðlegu hagkerfi nútímans má hins vegar efast um að hún dugi. Margt bendir til að þó krónan hafi þjónað gærdeginum, mæti evran margfalt betur væntingum okkar um morgundaginn, hvort sem er á sviði verslunarfrelsis, matvöruverðs, vaxtastigs eða atvinnuþróunar. Jafnframt því sem ríkisstjórnin vinnur að því að ná hér stöðugleikaskilyrðunum fyrir inngöngu í evrópska myntsamstarfið er nauðsynlegt að hefja hið fyrsta pólitíska ferlið sem leitt getur til inngöngu í ESB. Ekki eru líkur til að aðrir stjórnmálaflokkar en Samfylkingin geti sameinað fylgismenn sína um að sækja eigi um. En þótt hina flokkana skorti pólitískt þrek í stærsta hagsmunamáli samtímans, þarf  Ísland að taka afstöðu. Það er því brýnt að stjórnarflokkarnir  nái saman um að gefa þjóðinni færi á því að greiða atkvæði um hvort sækja eigi um aðild.

Því miður hafa einfeldningslegar hugmyndir um upptöku evru án aðildar að ESB tafið umræðuna. Sú hugmynd gengur út á að Evrópa láni okkur myntina sína og seðlabankann sinn sem bakhjarl Íslands og þar með íslensku bankanna svo þeir geti svo haldið áfram að keppa hraustlega um hærri innlánsvexti og ýmis fjárfestingartækifæri við evrópsku bankana. En við viljum samt ekki verða hluti af sambandi þessara landa sem við viljum að hjálpi okkur við að keppa við sig. Órar af þessu tagi eru auðvitað bara tímasóun, því annaðhvort göngum við í ESB eða spjörum okkur án þeirra aðstoðar í samkeppni þjóðanna. Það er ekki bæði hægt að eiga kökuna og éta hana, jafnvel þó við séum Íslendingar. Það er rangt að aðildarumsókn gagnist ekki í vanda dagsins. Hún leysir hann ekki en er mikilvægur hluti þess trúverðugleika sem við verðum að efla. Nú þegar hjarðhegðun markaðarins er í hámarki er mikilvægt að stefna okkar verði skýr og aðgerðir ákveðnar. Umbrotatímar í efnahagsmálum eru jafnan tímar mikilla tækifæra. Grípum þau.

Greinin birtist í Morgunblaðinu 25. september

Eitt helsta baráttumál ríkisstjórnar okkar er að minnka launamun kynjanna. Það er ótvírætt að óútskýrður launamunur milli karla og kvenna er eitthvert hróplegasta óréttlæti sem við er að fást í samfélaginu. Það er algjörlega óþolandi að konur séu lítilsvirtar skipulega með því að gjalda þeim lægri laun en körlum í sambærilegum störfum. Það er þessvegna mikið áhyggjuefni fyrir okkur í þingflokkum beggja stjórnarflokkanna að nú berast af því fréttir að síðastliðið ár hafi launamunur verið að vaxa umtalsvert hjá félögum í SFR – stéttarfélagi í almannaþágu.

Könnun SFR leiðir í ljós að heildarlaun karla eru um 100 þúsund krónum hærri á mánuði en laun kvenna. Munurinn er 27% en þegar tekið er tillit til þátta eins og menntunar, vinnutíma, starfsaldurs, starfsstéttar o.fl. eru laun karla 17% hærri, sem er 3% aukning milli ára. Hjá VR er óútskýrður launamunur rétt rúm 12% og hafði aukist örlítið frá síðasta ári.

Ónýtt launakerfi

Það er áhyggjuefni að opinbera launakerfið sé lakara ef eitthvað er, en bæði leiða þau til verulegs launamunar. Ég get hinsvegar ekki komist að annarri niðurstöðu en þeirri að launakerfi ríkisins sé ónýtt. Launakerfi hjá almannavaldinu sem leyfir að þegnunum sé mismunað skipulega með ólögmætum hætti í launagreiðslum er bara ónýtt kerfi. Það tekur ekki ábyrgðina af okkur sem stjórnum því, en afhjúpar það augljósa viðfangsefni að skera launakerfið upp frá grunni.

Launakerfi ríkisins er allt of ógagnsætt og flókið. Það er á köflum beinlínis hannað til að fela sporslur og yfirborganir og um leið mismunun. Lausatök í rekstri ríkissjóðs og agaleysi við framkvæmd fjárlaga hafa líka aukið enn á þetta. Óunnin yfirvinna er auðvitað besta dæmið um þvæluna í launakerfi ríkisins, en við strákarnir fáum meira af henni en stelpurnar. Deildarstjórar er annað skemmtilegt dæmi því undir flestum þeirra eru engar deildir, bara kallað þetta til að hækka kaupið. Deildir sem ekki eru til, vinna sem ekki er unninn, flóknir launaflokkar, bílapeningar og allskyns aukasporslur er launaumhverfi sem er hannað til að svindla á konunum.

En það er einmitt launakerfi ríkisins sem á að vera einfalt og gangsætt. Fáir launaflokkar, skýrar reglur um aðrar greiðslur og ekkert svindl. Því hér er verið að höndla með fé almennings og stjórnsýslukvaðir um jafnræði er skylt að uppfylla.

Nefndanefndanefnd

Félagsmála- og fjármálaráðherra hafa skipað þrjár nefndir til að gera tillögur um hvernig ná megi markmiði ríkisstjórnarinnar í launajafnrétti kynjanna. Markmið okkar er að á þessu kjörtímabili verði sá munur minnkaður um helming. Von er á fyrstu tillögum þeirra í nóvemberbyrjun í tengslum við jafnréttisþing. Þetta er virðingarverð viðleitni af hálfu ráðherranna, þó auðvitað hafi verið skipuð um þetta mörg nefndin. Þegar reynt er að gera lítið úr nefndaskipan er rétt að hafa í huga að viðfangsefnið er langt því frá einfalt og mikilvægt að allar aðgerðir verði vel ígrundaðar.

Hinu verður ekki horft framhjá að frá degi til dags starfar fjármálaráðherra að kjarasamningum við starfsmenn ríkisins og í þeim samningum verður að sjá þess stað skýrt og greinilega að stefna ríkisstjórnarinnar er að hækka laun kvenna sérstaklega. Ljósmæðradeilan vekur eðlilega áleitnar spurningar um trúverðugleika í þessu efni. Þó við skattgreiðendur eigum jafnan að reyna að sýna erfiðu hlutverki fjármálaráðherra í kjarasamningum skilning, þá skýtur skökku við að hann kæri konur fyrir kjarabaráttu. Er hugmyndin sú að konur megi ekki grípa til aðgerða til að rjúfa viðvarandi kúgun? Þegar ég horfi á dætur mínar þrjár fæ ég ekki varist þeirri hugsun að hér kæri sá er stefna skyldi.

Pistillinn birtist í 24 stundum 13. september sl.

Í næstu viku [þessari viku] verður Alþingi framhaldið frá því í sumar. Það hefst að vonum á umræðum um efnahagsmál. Þar mun Geir Haarde gera grein fyrir stöðu og horfum og þeim aðgerðum sem gripið hefur verið til og stjórn og stjórnarandstaða skiptast á skoðunum.

Guðni Ágústsson, formaður Framsóknarflokksins, hefur ekki getað beðið heldur snýst nú kringum sjálfan sig og landið í fundaferð um efnahagsmál. Það er auðvitað býsna vogað þegar haft er í huga að það var einmitt framsóknartraktorinn sem dró okkur út í þá mýri sem efnahagurinn sekkur nú í. Hitt er þó verra að Guðni þykist hafa lausn þeirra erfiðleika sem hann leiddi yfir þjóðina, en boðar þó ekkert nema innihaldslausar klisjur og ábyrgðarleysi, líkt því sem leiddi okkur í þessar ógöngur.

Vaxtahræsni

Ofþenslustefna síðustu ríkisstjórnar leiddi algerlega fyrirsjáanlega til ofhitnunar hagkerfisins og við þau eftirköst erum við nú að fást. Stóriðjugleðin, lánaausturinn, skattalækkanirnar, agaleysið í ríkisfjármálum, fyrirhyggjuleysið með gjaldeyrisvarasjóðinn og of hröð og spillt einkavæðing fjármálastofnana verða nú saman til þess að skapa mestu tvísýnu í efnahagsmálum á lýðveldistímanum. Við þessar aðstæður, 15% verðbólgu og alþjóðlega lausafjárkreppu, fer formaður Framsóknar um og hrópar á lægri vexti. Hafa skal það sem best hljómar því auðvitað er allur almenningur langþreyttur á vaxtaokri og efnahagssveiflum.

Eina vandamálið í þessu er veruleikinn. Þegar vandinn er lausafjárskortur er svarið ekki lækkun vaxta. Það þarf ekki verulega heilastarfsemi til að átta sig á því. Í 15% verðbólgu og með bullandi þenslu fram eftir þessu ári í innflutningi á vörum og vinnuafli eru engar forsendur til tafarlausra vaxtalækkana. Sjálfstæðir seðlabankar voru settir á fót og þeim falin vaxtaákvörðunin til þess að forða því að stjórnmálamenn eins og Guðni Ágústsson haldi áfram að hella olíu á eldinn með því að gera allt fyrir alla.

Nú má efast um að rétt stefna hafi verið mótuð 2001 og gagnrýna ýmislegt í framkvæmdinni. En að formaður þess flokks sem mótaði stefnuna og hafði veruleg áhrif á framkvæmd hennar ráðist á Seðlabankann er ótrúlegt. Bankinn gerir jú ekki annað en reyna að leysa úr þeim vanda sem Framsókn skóp eftir þeim reglum sem Framsókn setti. Það er ekki stórmannlegt að reyna að gera fyrrum samverkamenn sína úr Sjálfstæðisflokki og Seðlabanka að blórabögglum.

Stóriðjuklisjan

Aðrar klisjur Framsóknar eru kunnuglegar. Hið eilífa svar „fleiri álver“ glymur enn. Þó veit Guðni fullvel að unnið er að a.m.k. tveimur stóriðjuverkefnum og þó er staðan þessi. Fleiri slík verkefni yrðu ekki að framkvæmdum fyrr en um miðjan næsta áratug og hefðu því engan vegin þau áhrif sem látið er til að leysa lausafjárvanda næstu missera.

Alkunna er að í samdrættinum sem framundan er þarf að beita ríkissjóði í opinberum framkvæmdum, en það dugar framsókn ekki. Guðni vill ekki bara auka útgjöld heldur líka lækka skatta. Það hefði auðvitað verið gott að gera ef Framsókn hefði ekki verið búin að eyða því svigrúmi sem til var með útgjaldaaustri og skattalækkunum þegar enginn þurfti á því að halda. Það gerir auðvitað að verkum nú að það er beinlínis galið að tala um frekari skattalækkanir. Svo vill Guðni að bætt verði við gjaldeyrisvarasjóðinn sem gleymdist á vakt Framsóknar og þykir bankalögin ómöguleg, enda Valgerður flokkssystir hans sem setti þau. 

Það verður spennandi að heyra forsætisráðherra fara yfir aðgerðirnar sem framundan eru og þar á stjórnarandstaðan að veita sterkt aðhald. Guðna færi þó best að hlusta, því jafn mikil ástæða og er til að ræða efnahagsmál, hefur sjaldan verið jafn lítil ástæða til að hlusta á Framsókn.

Pistillinn birtits í 24 stundum 30. ágúst sl.

Nokkur umfjöllun hefur verið í vikunni um úrskurð umhverfisráðherra vegna álvers á Bakka, sem hún kynnti m.a. með opnum fundi á Húsavík. Á fund umhverfisnefndar Alþingis í fyrradag fengum við alla málsaðila til að fara yfir málið og óhætt að segja að eftir þá umfjöllun kemur andstaða við úrskurð ráðherra spánskt fyrir sjónir.

Til að byggja álver á Bakka við Húsavík þarf að ráðast í margarvíslegar framkvæmdir. Ákvörðun ráðherra felur í sér að þær eigi að meta saman, en ekki hverja fyrir sig. Það er hverjum manni augljóst að fyrir því eru málefnaleg rök og almennt skynsamlegra að skoða hluti heildstætt en í bútum. Með ákvörðuninni er þessvegna verið að vanda undirbúning sem mest og tryggja sem heildstæðastar og bestar upplýsingar um framkvæmdirnar og áhrif þeirra. Það er allra hagur og því kemur andstaðan undarlega fyrir sjónir. Nú er þessari heimild beitt í fyrsta sinn og eðlilegt að framkvæmdaaðilar finni til óvissu þessvegna. En aðalatriðið er að framkvæmdirnar sem hafa munu veruleg langtímaáhrif. Því er brýnt að vanda undirbúning sem mest, það er allra hagur og nokkrir mánuðir til eða frá eru hreint aukaatriði.

Lögmæti

Það er skiljanlegt að Þingeyingar undrist að Bakki sæti annarri meðferð en Helguvík. Best hefði auðvitað verið að umhverfismat á þeim framkvæmdum væri eins, enda ekki síður mikilvægt að vanda þar undirbúning. Þegar umhverfisráðherra úrskurðaði um Helguvík mat hún það hinsvegar svo að málið væri of langt komið til að lögmætt væri að krefjast heildarmats.

Með svipuðum hætti hafa líka verið settar fram efasemdir um lögmæti þess að beita ákvæðinu vegna álvers á Bakka. Það er eðlilegt því hér er ákvæðinu beitt í fyrsta sinn og aldrei reynt á túlkun þess áður. Mikilvægt er að hafa hugfast að efasemdir um lögmæti byggjast á því að gengið sé óhóflega á sérhagsmuni. Úrskurðurinn byggir hinsvegar ótvírætt á almannahagsmunum og markmiðum laga um umhverfismat.

Sérhagsmunirnir sem um ræðir eru í þokkabót að verulegu leyti einkaréttarlegir hagsmunir fyrirtækja í almenningseigu, s.s. Landsvirkjunar, Landsnets og Þeistareykja. Verður því að telja langsótt að á þau lögmætissjónarmið reyni, auk þess sem gott samstarf hefur verið milli málsaðila. Röksemdir um að þetta leiði til aukins vaxtakostnaðar framkvæmdaaðila eru líka algjörlega óboðlegar því aðilar sem hyggja á hundraðþúsundmiljóna fjárfestingu verða að vera því viðbúnir að rannsóknir á frumstigi tefjist og þurfi að una því þó útlagt brotabrot af framkvæmdakostnaði skili ekki vöxtum litlu síðar en ætlað var.

Öfgar

Viðbrögð vegna Bakka eru þeim mun skrýtnari þegar til þess er litið að engin bilbugur er á framkvæmdaaðilum svo óljóst er hvaða hætta er á ferðum. Vegna lausafjárkreppunnar er að vísu vaxandi áróður um að samþykkja þurfi allar fyrirætlaðar framkvæmdir í landinu athugunar- og umsvifalaust til að forða hér hruni. Þegar þannig er hrópað er rétt að hafa í huga að nokkrir mánuðir til eða frá munu ekki ríða baggamun í þeim efnum. Ennfremur er mikilvægt að átta sig á að fjárfestingar í stórverkefnum af þessu tagi segja ekki til sín fyrr en eftir langan tíma og munu ekki leysa lausafjárkreppuna sem nú ríkir.

Það væri okkur líkt að fara alltof geyst í framkvæmdir nú eins og í fjármálum síðustu ár. Þó ættum við að hafa lært af reynslu útrásaráranna að kapp er best með forsjá, að til þess skuli vanda sem lengi á að standa. Fyrirhyggja, vandvirkni og öguð vinnubrögð eru líklegust til farsældar. Þessvegna þurfum við vandaða umræðu en ekki upphlaup og óbilgirni.

Pistillinn birtist í 24 stundum 16. ágúst sl.

Nýlega náðist mikilvægur áfangi í mannréttindabaráttu fatlaðra, þegar tenging við tekjur maka var afnumin. Síðar á kjörtímabilinu gæti annar áfangi náðst því nú vinna íslensk stjórnvöld að fullgildingu Samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi fólks með fötlun. Tuttugasta ríkið hefur þegar fullgilt samninginn sem hefur þar með tekið gildi. Um er að ræða lagalega bindandi samning sem tryggir mannréttindi og mannfrelsi fatlaðra einstaklinga til jafns við aðra. Einhverjir kynnu að spyrja sem svo, hvort virkilega sé þörf á slíku á Íslandi. Svarið við slíkri spurningu er já, því þótt margt sé vel gert í málefnum fatlaðra getum við alltaf gert betur. Við Íslendingar erum rík þjóð og eigum að setja markið hátt.

Í stjórnarskrá lýðveldisins eru mannréttindi vissulega tryggð en fötlun er ekki tilgreind sérstaklega í upptalningu yfir þætti sem ekki megi mismuna vegna. Það er því full ástæða til þess að festa réttindi fatlaðra frekar í sessi. Einstaklingar sem búa við fötlun eiga að geta tekið fullan þátt í samfélaginu án hindrana og aðgreiningar. Slíkar hindranir eru því miður til staðar. Það er enn verið að reisa mannvirki þar sem aðgengi fatlaðra er ábótavant. Aðgengismál eru eitt stærsta baráttumál fatlaðra, því þau snúast líka um aðgengi að upplýsingum. Þar má t.d. nefna skort á táknmálstúlkun, slæmt aðgengi blindra og sjónskertra að heimasíðum o.s.fr.

Í orði og á borði

Fullgilding samningsins ein og sér og hugsanlegar lagabreytingar sem hún hefði í för með sér duga þó ekki til að tryggja framkvæmdina í reynd. Þótt ólíklegt sé að einhver ákvæði íslenskra laga gangi beinlínis gegn markmiðum samningsins, þarf líklega að fara fram ítarleg skoðun á því. Einnig væri hægt að nýta tækifærið og setja fram áætlun um úrbætur í málefnum fatlaðra í tengslum við fullgildinguna. Sérstakri eftirlitsstofnun með samningnum verður komið á laggirnar og þannig opnast kæruleið fyrir einstaklinga sem telja á rétti sínum brotið. Það ætti að tryggja virkt eftirlit með framkvæmd samningsins og að orðum fylgi athafnir.

Samningurinn tekur einnig á þáttum eins og viðhorfi til fólks með fötlun. Brýnt er að auka fræðslu og vekja almenning til umhugsunar um stöðu fatlaðra einstaklinga. Hafa verður í huga að fatlaðir eru eins ólíkir og þeir eru margir og þarfir þeirra mismunandi. Hér er því um að ræða einstakt tækifæri til þess að tryggja með heildstæðum hætti réttindi allra þeirra sem búa við fötlun.

Ekkert um okkur án okkar

Samráð við hagsmunaaðila er nauðsynlegt við hvers konar stefnumótun. Það á sérstaklega við um vinnu eins og fullgildingu þessa samnings. Það eru engir betur til þess fallnir en fatlaðir og hagsmunasamtök þeirra, að benda á hvað betur mætti fara í þjónustu og hvar aðgerða sé þörf. Fulltrúar hagsmunasamtaka fatlaðra eiga sæti í nefnd Jóhönnu Sigurðardóttur félags- og tryggingamálaráðherra, sem vinnur að undirbúningi vegna samningsins. Þar að auki er nú unnið að frekari kynningu á samningnum meðal einstakra félaga og almennings.

Það er löngu orðið tímabært að fólk með fötlun fái viðurkenningu sem fullgildir þátttakendur í samfélaginu. Þessi samningur er vissulega skref í rétta átt en um leið þurfum við að passa okkur á að sofna ekki á verðinum. Tækniframfarir eru sífellt að auðvelda daglegt lífi okkar og það þarf að tryggja að fatlaðir sitji ekki eftir í þeirri þróun. Það má ekki einblína um of á kostnaðinn þegar kemur að bættri þjónustu við fatlaða. Umræða undanfarinna missera hefur m.a. snúist um að auka þátttöku okkar á vinnumarkaði. Þar eru mikil sóknarfæri, bæði fyrir fatlaða og ófatlaða. Með því að tryggja fötluðum nauðsynleg hjálpartæki og endurhæfingu gerum við þeim kleift að leggja jafnvel enn meira af mörkum til samfélagsins.

Pistillinn birtist í 24 stundum 5. júlí sl.

Hjarðhegðun er söm við sig, ekki síst á markaði. Þannig eru sérfræðingarnir sem töldu góða hugmynd að fjárfesta í eignum á síðasta ári, þegar eignaverð var í hámarki, sammála um að það sé óráðlegt nú þegar verðhrun hefur orðið eins og t.d. á hlutabréfamarkaði. Þó sýnir sagan að almennt sé skynsamlegt að ráðast í langtímafjárfestingar þegar verð er lágt en selja þegar verð er hátt.

Þegar samdrátturinn blasir við eru ráð til stjórnvalda jafn einróma og annað en þó er varla einboðið að þau séu rétt fremur en mörg fjárfestingaráðgjöfin. Núna hljómar kórinn nokkurn veginn svona: Fleiri álver, meiri fasteignalán og síðast en ekki síst stórt ríkislán í útlöndum til að redda okkur öllum. Þetta heitir að troða í spínatinu, því lausnin á vanda okkar á samkvæmt sömu sérfræðingum að vera sú að gera meira af því sem skapaði vandann. Þá er rétt að muna að þau ráð koma úr sama ranni og hin um að fjárfesta fyrir alla muni í DeCode, Eimskip og FL Group.

Aðrir tímar

En nú eru aðrir tímar og verkefni okkar er að læra af mistökunum en ana ekki sífellt lengra út á foraðið. Um álver er það að segja að þau eru ágæt til síns brúks en óskynsamlegt er að leggja fleiri egg í þá körfu. Uppbygging þeirra sýnir líka að þau skapa stundarumsvif en langtímaávinningur er erlendra fyrirtækja.

Nú í vikunni kynnti ríkisstjórnin mikilvægar aðgerðir í íbúðamálum, til þess að varna frosti á fasteignamarkaði og hjálpa sumum fjármálastofnunum frá fyrirhyggjuleysi sínu í fasteignalánum. Fátt er mikilvægara samfélaginu en húsnæðismarkaðurinn og skylda okkar að standa vörð um hann. En það væri engum greiði gerður með því að dæla þangað óhóflegu fjármagni til þess að halda áfram að byggja íbúðir fyrir fólk sem ekki er til.

Þar er einmitt vandinn. Við höfum eytt um efni fram í óarðbærar fjárfestingar. Það eru bara þrír mánuðir síðan við hættum því, enda var almenningur lengi vel hvattur áfram götuna með óábyrgu góðæristali, skattalækkunum og óhóflegu framboði af lánum. Og nú er hrópað á ríkið að redda öllu með stórfelldum erlendum lántökum. Jafn nauðsynleg og sú fyrirgreiðsla er vegna vanrækslu á gjaldeyrisvaraforðanum í góðærinu, þá eru það falsvonir að ný erlend lán ríkisins séu einhver allsherjarlausn.

Almenn skilyrði

Það þarf sterk bein til að þola góða daga og bjartsýnin og bruðlið keyrði úr hófi fram. Þó víða sé glímt við krefjandi verkefni eru lífskjör almennt með því besta sem gerist. Mikilvægast í efnahagskerfi heimsins í dag er matur, orka og fjármálaþjónusta. Af mat og orku erum við rík og þó fjárfestingarráðgjöfin sé ekki óskeikul höfum við á örfáum árum eignast öflug og háþróuð fjármálafyrirtæki. Við eigum þessvegna ekki að mæna á erlend fyrirtæki og fjármálastofnanir um að bjarga okkur, heldur halda óhikað áfram að styðja og styrkja okkar eigið atvinnulíf. Enda er  það ólíkt vænlegra en halda uppi fölskum lífskjörum með endalausum neyslulánum, eða halda stýrivöxtum áfram háum til að erlendir aðilar geti byggt mengandi verksmiðju í Vogavík.

Einsog aðgerðir ríkisstjórnarinnar í vikunni sýndu kalla aðstæður á margvíslegar sértækar aðgerðir. Slík afskipti stjórnvalda af atvinnulífi eru ávallt mjög vandasöm og mikilvægt að skapa fyrst og fremst almenn skilyrði fyrir atvinnulífið, en vextir, verðbólga og gengissveiflur hérlendis hafa iðulega verið óviðunandi fyrir fólk og fyrirtæki. Og ef við ætlum að hætta að troða í spínatinu en læra af mistökum okkar verður líka hver að svara því fyrir sig hvort líklegra sé að hér verði stöðugleiki með aðild að ESB og evrunni eða með áframhaldandi hagfræðitilraun með minnsta flotmyntarhagkerfi heims.

Pistillinn birtist í 24 stundum 21. júní sl.

„Það er grundvallaratriði í lýðræðissamfélagi, að heiðarlegt fólk þurfi ekki að sæta símhlerunum vegna stjórnmálaskoðana sinna“. Með þessum orðum hóf ég utandagskrárumræðu við Björn Bjarnason dómsmálaráðherra á Alþingi í síðustu viku. Tilefnið var, að þá hafði verið birtur ýtarlegur listi yfir þau 32 heimili sem staðfest er að hleruð hafi verið af stjórnmálaástæðum á árunum fram til 1968. Eftirtektarvert var að fylgjast með umræðunni á þinginu og í fjölmiðlum undanfarna daga.

Sex sinnum er staðfest að hlerað hafi verið hjá hópi fólks í hvert sinn. Aðeins einu sinni er vísað til beiðni lögreglu og ekki nema tvisvar til lagaákvæða. Enginn rökstuddur grunur er færður fram um saknæmt athæfi og engar ákærur hafa nokkru sinni verið gefnar út vegna einhvers sem fram kom við hleranirnar. Engin skjöl eru til um hleranirnar sjálfar, en þau að líkindum verið brennd í bensíntunnu 1976, eða látin hverfa við stofnun embættis ríkislögreglustjóra.

Stjórnarskráin, æðsta löggjöf okkar, kveður á um helg mannréttindi, m.a. friðhelgi einkalífsins. Ljóst er að freklega var brotið á þeim hleruðu, en nú of langt um liðið til að leita megi uppi einstaka sökudólga. Það þurfti líka marga til og hið alvarlega og varanlega er að íslenska ríkið braut á mannréttindum þegna sinna. Eðlilega hefur verið kallað eftir afsökunarbeiðni, eins og dæmi eru um, t.d. í Noregi eftir Lund skýrsluna.

Uppvakningar

Nú þykir langflestum auðvitað miður að ríkisvaldinu skuli hafa verið misbeitt og skilja að hinum hleruðu sé misboðið. Þó eru stöku uppvakningar frá dögum kalda stríðsins sem gripnir eru gamalkunnu ofstæki við að verja það sem óverjandi er. Þetta var þjóðhættulegt fólk og sagan hefur fellt sinn dóm, segja þeir. Þetta speglar hættulega hugsun, þá að heimilt sé að brjóta mannréttindi á fólki hafi það rangar skoðanir að mati yfirvalda. Réttarríkið var beinlínis grundvallað til að verja fólk gegn slíkum yfirvöldum.

Fyrir nú utan það, að það fólk sem barðist fyrir þjóðfrelsi og félagslegum réttindum hafði ekki rangt fyrir sér, en hinir rétt. Það er einmitt svo dæmigerð afstaða fyrir ofstæki og hroka kalda stríðsins sem á svo illa við öllu málefnalegri umræðu samtímans. Svo er þetta lítill bær og við vitum að þessi listi er yfir heiðarlegt fólk, margir friðar- og þjóðfrelsissinnar, sumir ákveðnir andkommúnistar og margir trúlega hleraðir fyrir að leggja lið sitt baráttunni gegn herforingjastjórninni í Grikklandi. Það er þess vegna hjákátlegt að reyna að snúa þessu upp í baráttu lýðræðis og einræðis, enda snýst málið um friðhelgi einkalífsins og ósköp venjubundna misbeitingu valds.

Framtíðin

Þótt sumir kjósi sér hlutskipti eftirlegurottunnar á ruslahaug sögunnar skulum við taka þessi mál með okkur inn í framtíðina. Við þurfum að ljúka þessari söguskoðun, kanna hvað gert var eftir 1991, hvort létta eigi þagnarskyldu af þeim sem störfuðu að þessu o.s.frv. Ekki til að vekja upp kalda stríðið, heldur til að læra af reynslunni. Þannig ákváðu Norðmenn í kjölfar sinnar skoðunar að stofna sérstaka þingnefnd til eftirlits með svona starfsemi. Sum nágrannalönd okkar hafa skipað réttargæslumenn fyrir þá sem hlera á hjá, lögum samkvæmt. Álíka aðgerða mætti e.t.v. grípa til hér til að tryggja sjálfsögðustu mannréttindi.

Því miður eru nýleg dæmi um að dómsmálayfirvöld fari offari í heitum pólitískum málum. Falun Gong var eitt skýrasta dæmið um það en samkvæmt áliti umboðsmanns Alþingis var þar farið út fyrir valdmörk við að verja kínverskan ráðamann fyrir lýðræðislegum mótmælum. Hleranir fyrri ára eiga þannig m.a. að verða okkur tilefni til að skýra og skerpa framkvæmd löggæslu og eftirlit með henni og senda skýr skilaboð til stjórnvalda morgundagsins um að aldrei megi stunda pólitískar njósnir.

Pistillinn birtist í 24 stundum 7. júní sl.