Símhleranir íslenskra stjórnvalda á tímum kalda stríðsins eru nú aftur
komnar inn í umræðuna. Tilefnið er grein sem Kjartan Ólafsson,
fyrrverandi alþingismaður og ritstjóri Þjóðviljans, skrifaði í
Morgunblaðið á dögunum. Í greininni eru nafngreindir 32 einstaklingar
sem þola máttu að sími heimilis þeirra væri hleraður. Af þessu tilefni
óskaði ég eftir utandagskrárumræðum um málið á Alþingi. Við þeirri
beiðni var orðið og var Björn Bjarnason dómsmálaráðherra til andsvara.
Hér fylgja ræðurnar sem ég flutti við umræðurnar á þinginu í gær.
Fyrri ræðan:
Virðulegur forseti. Það er grundvallaratriði í lýðræðissamfélagi að
heiðarlegt fólk þurfi ekki að sæta símhlerunum yfirvalda vegna
stjórnmálaskoðana sinna. Það gerðist þó ítrekað á Íslandi í kalda
stríðinu og er nú fullupplýst. Það er því mikilvægt að hæstv.
dómsmálaráðherra ítreki að viðhorf dómsmálayfirvalda til símhlerana séu
breytt frá því sem þá var. Mikilvægt vegna þess að við sem sitjum í
þessum sal höfum undirritað drengskaparheit að stjórnarskránni og
ákvæðum hennar um friðhelgi einkalífsins. Stjórnarskrá lýðveldisins
Íslands er æðsta stofnun okkar og það er skylda okkar að standa vörð um
mannréttindaákvæði hennar.
Á miðopnu Morgunblaðsins í vikunni rekur Kjartan Ólafsson þær hleranir
sem sneru að 32 heimilum á árum kalda stríðsins. Þar var aðeins einu
sinni vitnað til beiðni lögreglunnar, aðeins tvisvar sinnum vitnað til
lagaheimilda. Enginn rökstuddur grunur um saknæmt athæfi þeirra sem í
hlut áttu var fram færður. Engin gögn eru til um hleranirnar.
Enn alvarlegra verður málið fyrir það að 12 alþingismenn og ráðherrar
sættu þessu sem þó eiga að njóta sérstakrar friðhelgi af hálfu
yfirvalda og hafa sérstakt svigrúm til stjórnmálalegra athafna. Kallað
er eftir afsökunarbeiðni. Hæstv. dómsmálaráðherra hefur sagt að hann
sjái ekki efni til þess og við hljótum að spyrja hvort hann sjái aðra
leið til að ljúka þessu máli gagnvart þeim sem í hlut áttu?
Kalda stríðinu er lokið og hér er ekki verið að leita að sökudólgum. En
það þarf að ljúka þessum málum gagnvart þeim sem á var brotið.
Dómsmálaráðherra segir að þetta fólk hafi átt góð samskipti á eftir. Nú
auðvitað, þeir sem hleraðir voru vissu ekki af því. Hann vísar til þess
að menn geti leitað réttar síns. En hvernig mega þeir gera það þegar
þeir eru fyrst upplýstir um málið þegar þau eru fyrnd?
Hann segir að sagan hafi fellt sinn dóm. Já. Að heiðarlegt fólk sem
barðist fyrir þjóðfrelsi og jöfnuði í samfélagi sínu sætti því að
friðhelgi einkalífs þess var rofin án þess að rökstuddur grunur væri um
saknæmt athæfi af þess hálfu. Dómsmálayfirvöld hljóta því með
einhverjum hætti að þurfa að jafna þá reikninga.
En við hljótum líka að spyrja hvort hleranir hafi farið fram eftir 1991
því að þá lauk rannsókninni. Hvort þeim hafi verið beitt í svipuðum
tilfellum eins og í Falun Gong málinu, vegna náttúruverndarmótmæla og
annarra slíkra hluta. Líka hvort vísbendingar séu um að hleranir hafi
farið fram án dómsúrskurðar. Kastljós Ríkissjónvarpsins upplýsti t.a.m.
að ólögmætum eftirfararbúnaði hafi verið beitt af hálfu lögreglu
nýverið og það gefur auðvitað tilefni til þess að spyrja hvort
ólögmætum aðferðum hafi verið beitt án dómsúrskurðar. Við hljótum að
inna hæstv. ráðherra eftir því hvernig aðhald og eftirlit með þessari
starfsemi sé tryggt. Hvernig lögum sé nú skipað. Þar sem ráðherrann
hefur iðulega lýst því yfir að hann telji efni til að standa betur að
löggjöf um þessa þætti í starfsemi lögreglunnar vil ég inna hann eftir
því hvað líði hugmyndum hans um slíka löggjöf.
Um allt þetta hljótum við að spyrja vegna þess að það er ekki bara á
tímum kalda stríðsins nauðsynlegt að standa vörð um friðhelgi
einkalífsins. Okkur er það líka mikilvægt og nauðsynlegt í dag. Það er
mikilvægt að við sendum skýr skilaboð, þó að þetta mál varði fortíðina,
inn í framtíðina um að við tökum það grafalvarlega, Íslendingar, ef
friðhelgi einkalífs heiðarlegs fólks er rofin af stjórnvöldum. Það eru
þau skilaboð sem stjórnvöld morgundagsins þurfa að hafa alveg klár frá
okkur sem erum uppi nú á dögum.
Seinni ræðan:
Virðulegi forseti. Ræða hæstv. dómsmálaráðherra vekur mig til
umhugsunar og veldur mér vonbrigðum og áhyggjum í senn. Ég hélt að
kalda stríðinu væri lokið þar til ég heyrði ræðu hæstv.
dómsmálaráðherra.
Ég hóf þessa umræðu á því að segja að við hefðum ekki þörf fyrir að
leita uppi sökudólga frá liðinni tíð. En að ráðherrann vegi hér að
nafngreindu látnu fólki og fjarstöddu, fyrrverandi alþingismönnum og
ráðherrum, sem þingmenn úr öllum flokkum hafa risið úr sætum fyrir, til
að þakka þeim störf hér á þessum vettvangi – ja, um það verður að segja
að ráðherrann verður að ráða sóma sínum sjálfur.
Þetta er lítill bær, við erum öll frændur og vinir. Að draga upp þá
mynd af þessu fólki að þar hafi farið glæpa- og ofbeldissamtök er
fjarri öllu lagi. Hér fóru heiðarlegir Íslendingar sem á hverjum tíma
reyndu að berjast fyrir betri heimi eftir sannfæringu sinni eins og hún
var, rétt eins og við öll í þessum sal og hæstv. dómsmálaráðherra
meðtalinn. Ráðherrann vísar til þess að þetta hafi verið gert að ósk
lögreglu. Þess sér ekki stað í gögnum málsins og þeim orðum sínum
verður hann að finna stað því aðeins í einu tilviki er vísað til óska
lögreglunnar. Ég held að þessi umræða kalli því miður á það að við
vinnum málið áfram. Ég held að rannsóknin og nefndarskipunin hafi verið
farsæl skref en eftir á að hyggja er það kannski rangt og ósanngjarnt
að ætlast til þess að hæstv. dómsmálaráðherra hafi fyrirsvar fyrir
þessum gögnum.